حمید امجد

دیروز خبر رسید طاقِ نصرتِ معبدِ تاریخیِ پالمیرا در سوریه به دست داعش با خاک یکسان شده است. و این‌ خبر هم در زنجیره‌ی اخبار پی‌درپی مشابه، به یادمان می‌آورد یکی از جنبه‌های توحشِ این جماعت، گرایشِ مداومی‌ست که به نفیِ «تاریخ» دارند. بربرهای پیش از داعش هم به نابود کردنِ هر نشانی از گذشته‌ی پیش از خودشان اصرار داشتند (انهدام پیکره‌های عظیم و دیرینه‌سالِ بودا در بامیان به دست طالبان فقط یکی از نمونه‌هاست)؛ و این‌کارشان البته مقدمه‌ای‌ست بر آن‌چه خوش دارند سر فرصتی که امیدوارند در مرحله‌ی بعد (پس از پیروزی کامل‌شان) دست بدهد به انجام برسانند: جعلِ تاریخِ جدید. ویران‌سازی و جعل صرفاً دو مرحله‌اند در جهتِ نیل به هدفی واحد: تثبیتِ این‌که تاریخ اساساً با ایشان شروع می‌شود.
در سوزاندن آثار گذشتگان به دست داعش، موضوع فقط این نیست که جماعتِ وحشی با هر نشان از تمدن خصومت دارند. تجربه‌های متعدد از جمله در استفاده‌ی داعش از رسانه‌های روزآمدِ تصویری و مجازی نشان می‌دهد که این قبیل حضرات از به‌کارگرفتنِ عناصر و ابزارهای دنیای متمدن به سود اهداف خودشان بسیار هم مشعوف می‌شوند. و شعار اغلب‌شان چرا «مبارزه برای پی افکندن تمدنی تازه و درخشان» نباشد؟ (از قضا، بنا به درس‌های تاریخ، قبایل هرچه وحشی‌تر، شعارهای‌شان در باب تمدن بیش‌تر!) نکته اما این‌جاست که هر گوشه از تاریخ و هر تکه‌ی تمدن که به کارِ جعل و تثبیتِ هویت و تاریخِ مطلوبِ ایشان نیاید، جز کینه جوابی نمی‌گیرد و جز آتش سزایی نمی‌بیند.
امّا در باره‌ی داعش اندیشیدن یا نوشتن، به رغمِ سهل نمودنش (مثل سخن گفتن از شیطان، که از کودکِ مشق‌ناکرده تا حکیمِ سالخورده با نامش آشنایند و همیشه چیزکی درباره‌اش گفتنی دارند)، ممتنع و بلکه در چنبره‌ی تعلیق به محال هم هست، زیرا ایشان هر روز برگی تازه رو می‌کنند در مسیرشان رو به «حدّ نهایتِ شرّ» ــ دست‌کم در محدوده‌ای که در ذهن و عینِ دنیای معاصر گنجیدنی باشد. هر تفسیری از عملکرد ایشان، که طبعاً به نحوی در باب آخرین مرزهای متصورِ شرّ خواهد بود، فقط تا شاهکار بعدی‌شان معتبر خواهد بود، زیرا که ایشان مدام آن مرزها را تغییر و قلمروِ شرّ مجسم را باز گسترش می‌دهند.
پس شاید چاره‌ای نباشد جز آن‌که تلاشِ محکوم به شکست در به‌عقل‌سنجیدنِ این شگفت‌ترین نمونه‌ی انکارِ عقل در دنیای فعلاً موجود را به بعد واگذاریم؛ به زمانی که عینیتِ شرّ اصلاً فرصتی برای ذهنیت‌گرایی در بابِ شرّ باقی گذاشته باشد، و اگر آن حضرات اساساً چیزی از دنیای فعلاً موجود باقی بگذارند.
در کنارِ امید به عمل‌گراییِ عینی در برابرِ این تجسمِ شرّ مطلق، ذهن اما گریزی ندارد از این‌که هر روز با هر خبرِ تازه، به تداعی‌هایی در عرصه‌ی جزئیات بپردازد؛ به مشابهت‌های ناگزیر و جلوه‌های آشنای جزئی از چیزی که داعش هر روز تجسمِ کلّی‌اش را در حدّ نهایت (سرنمون) گسترش می‌دهد. داعش به مثابه‌ی امر کلّی، ما را به درک و دریافتِ بسیاری جزئیات در درون و بیرونِ خودمان رهنمون می‌شود: به رغم آن‌که در مقامِ نوعی امرِ مطلق، ذهنیت را مثلِ بال‌های ایکاروسِ پریده به‌سوی خورشید ذوب می‌کند، با تابش‌ هر روزه‌ی پرتوهای شرّ، به روییدنِ برخی بذرهای خُرد و جزئی در ذهن امکان می‌دهد.
خبرِ دیروز هم تداعی‌های خود را داشت و البته دارد. انکارِ گذشتگان و تمامِ دستاوردهای‌شان، شگردِ آشنای بربرخویانه‌ای‌ست برای احراز و اثباتِ هویتِ « خود» از طریقِ «دیگری»شمردنِ باقیِ جهان و بی‌ارزش یا کفرآمیز خواندن و سوزاندنِ هر نشان و هر دستاوردِ آن «دیگری»؛ بخشِ اعظمِ جهان را « دیگری»خواندن و آن‌گاه نفی و انکارِ «دیگری» و گذشته‌اش یا عناصرِ برسازنده‌ی هویتش برای تأکید بر ارزش و حقانیت و ــ در نتیجه ــ سهمِ «خود». و این فقط در سطحِ کلان و ابعادِ جهانیِ فجایعی به نام فاشیسم یا طالبان یا (اکنون) داعش نیست که رخ می‌دهد. مصادیق خُرد و جزئی‌اش را در زندگیِ هرروزه در اطرافِ خودمان هم تجربه می‌کنیم ــ چندان که از فرطِ تکرار به عادت بدل شده و گهگاه (در خطرناک‌ترین تعبیر) حتی «طبیعی» به نظر می‌آیند، و انگار لازم است سرنمون‌شان در ابعادِ کلان و کلّیِ داعش بر جهان‌مان نازل شود تا بدان بیندیشیم و این مصادیقِِ جزئی‌‌اش را بازشناسی کنیم. منظورم از عاداتِ اطرافِ خودمان، حتی رفتارهایی معمول در محیط‌های ظاهراً فرهنگی و مدنی، حلقه‌های تحصیل‌کردگان و روشنفکران و هنرمندان و مانندان‌شان نیز هست؛ همه‌ی آن‌جاها که هرکدام‌مان ممکن است در هر عرصه‌ای ــ از راه ‌نرسیده ــ تمامِ گذشتگانِ آن حرفه یا عرصه‌ی هنری، ادبی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، روشنفکری و... را نفی و کلّ تاریخِ پیش از خود را انکار کنیم؛ همه‌ی آن‌جاها که به چهره‌ی تاریخ اسید می‌پاشیم تا میانِ شُرّه‌های مذابِ سیمای از ریخت افتاده‌اش به تک‌سیمای راضی و خرسندِ خود ببالیم؛ هرجا که نسلِ تازه با انکارِ هر ارزشی در تاریخِ حرفه یا رشته یا زمینه‌ی موردِ نظرش عملاً به انهدامِ دستاوردهای نسلِ پیش از خود کمر ببندد؛ هرجا که همگان و از جمله گذشتگان را دربست «دیگری» بشمریم تا «خود» را اثبات کرده باشیم؛ هرجا و هر زمینه‌ای ــ از فرهنگ تا سیاست، از هنر تا اندیشه، و... ــ که تصور یا وانمود کنیم تاریخ با ما آغاز می‌شود، داعشِ درون‌مان در کار است. طبعاً هرکس، هر نسل با هر دیدگاه حق دارد هویت و تاریخِ خود را پایه بگذارد، امّا نه به قیمتِ اسیدپاشی به هویت و تاریخِ دیگران (و البته حذفِ همه‌ی چهره‌های «دیگران» هم الزاماً تک‌چهره‌ی باقی‌مانده‌ی «خود» را زیباتر نمی‌کند). نامِ این «پاک‌سازیِ» تاریخ، با هر بهانه‌ و به دست هرکس که انجام گیرد ــ از فاشیست‌ها تا داعش و هر که قبل و بعد از آن‌ها چنین کرده ــ چیزی نیست جز مقدمه‌ی جعلِ تاریخی دروغین؛ خواه آن کس به لقبِ شرّ مطلقِ جهانی و ابلیسِ مجسمِ روزگار شهره باشد و خواه به عناوین هنرمند و منتقد و روشنفکر مفتخر.

چهاردهم مهرماه 1394